Rozliczenie zobowiązań pomiędzy dwoma podmiotami może mieć charakter gotówkowy bądź też bezgotówkowy. Jedną z form rozliczenia bezgotówkowego jest kompensata zobowiązań zwana skrótowo po prostu kompensatą.
Jakie warunki muszą zostać spełnione, aby kompensata była w ogóle możliwa? Aby można było rozliczyć się na podstawie tzw. kompensaty, obie strony umowy muszą mieć wobec siebie jednakowy charakter – każdy z podmiotów musi być w tym samym czasie dłużnikiem i wierzycielem (czyli musi za coś zapłacić, ale i coś otrzymać). Dlaczego? Wynika to bezpośrednio z definicji kompensaty. Kompensata zobowiązań jest bowiem traktowana jak równoległe umorzenie wierzytelności. Należy jednak podkreślić, że ten rodzaj uregulowania zobowiązań nie jest wymagany na fakturze.
Istnieją dwa typy kompensaty. Pierwszym rodzajem są kompensaty ustawowe, których podstawą jest Kodeks Cywilny. Drugim typem są kompensaty umowne, wynikające z wzajemnych umów pomiędzy stronami.
Zastosowanie kompensaty ustawowej jest możliwe tylko w sytuacji, gdy obie strony zastosują wobec siebie odpowiednie oświadczenie – może mieć ono charakter ustny lub pisemny. Za jedyny wymóg uważa się konieczność dotarcia umowy do obu stron.
Art. 498 Kodeksu Cywilnego
§ 1. Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.
§ 2. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.
Kompensata umowna wynika z wzajemnych umów pomiędzy dwoma podmiotami. Z artykułu 498 Kodeksu Cywilnego wynika, że taka forma kompensaty jest możliwa w kilku sytuacjach:
a) gdy wierzytelności mają charakter wymagalny, czyli w sytuacji, gdy minął już termin wyznaczony do spłacenia długu (termin wyznaczony umową);
b) gdy wierzytelności nabierają charakteru przeterminowanych – czyli w sytuacji, gdy była możliwość potrącenia wierzytelności przed upływem terminu przedawnienia;
c) gdy wierzytelności mają charakter zajętych – ma to miejsce w sytuacji, gdy dłużnik staje się wierzycielem swojego wierzyciela przed zajęciem; potrącenie może dotyczyć jedynie wierzytelności finansowych lub przedmiotów o wartości równorzędnej.
Istnieje także szereg okoliczności, kiedy kompensata zobowiązań nie będzie miała zastosowania. Będzie tak w przypadku wierzytelności, które mają charakter niewymagalny lub są przeterminowane z powodów innych niż wymienione wyżej. Kompensatą umowną zobowiązań nie zrealizujemy również wierzytelności wynikających z czynów niedozwolonych, wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania czy wierzytelności wyłączonych z potrącenia na podstawie odrębnych przepisów.